پوکی استخوان بیماری متابولیک استخوان است که بیش از 200 میلیون نفر را در سراسر جهان تحت تاثیر قرار داده است⁽¹⁾. این بیماری سبب شکنندگی و تحلیل استخوان ها می گردد و فرد را مستعد شکستگی می کند. با توجه به هزینه های درمان و پیامدهایی که این بیماری در پی دارد، پیشگیری و چکاپ منظم می تواند بسیار موثر واقع شود. در ادامه به نکاتی اشاره شده است که می تواند به پیشگیری از پوکی استخوان کمک کند. هم چنین مقدمه ای برای آشنایی با روش های موجود جهت چکاپ این بیماری ارائه شده است.

پیشگیری از پوکی استخوان⁽²⁾:

نکاتی وجود دارد که می تواند به حفظ تراکم استخوان کمک کند. برای این که روند تحلیل استخوان ها آهسته شود، شما می توانید:

• غذاهای سرشار از کلسیم و ویتامین دی مصرف کنید.
• از مصرف نوشیدنی های الکلی و سیگار بپرهیزید.
• ورزش: سعی کنید روزانه سی دقیقه ورزش کنید. از جمله ورزش های مناسب عبارت است از پیاده روی، آهسته دویدن، بالا رفتن از پله ها، بلند کردن وزنه و رقصیدن.

تغذیه:

رژیم غذایی سالم با کلسیم و ویتامین دی کافی می تواند استخوان ها را تقویت کند. خیلی از افراد به نحوی تغذیه می کنند که کمتر از نیمی از کلسیم مورد احتیاج بدن شان تامین می شود. منابع غذایی کلسیم عبارت است از:

• شیر، ماست و پنیر کم چرب
• غذاهای غنی شده با کلسیم مانند آب پرتقال، نان، غلات فراوری شده، توفو
• شیر سویا
• سبزیجات با برگ سبز مانند کلم بروکلی و کلم پیچ
• حبوبات
• ماهی ساردین و سالمون
• نان
• دانه های خوراکی/ بادام

ویتامین دی نیز برای تقویت استخوان ها ضروری است. برخی از افراد به مصرف مکمل های ویتامین دی نیاز دارند. مقدار کلسیم و ویتامین دی مورد نیازتان را بر اساس این جدول می توانید تعیین کنید.

مقدار مصرف توصیه شده برای کلسیم و ویتامین دی:

پیشگیری از افتادن:

مردان و زنانی که به پوکی استخوان مبتلا هستند باید مراقب باشند تا زمین نخورند. زمین خوردن می تواند به شکستگی استخوان منجر شود. برخی از دلایل زمین خوردن عبارت است از:

• دید ضعیف
• ضعف در تعادل
• برخی بیماری ها که بر نحوه راه رفتن تاثیر می گذارد
• برخی داروها مانند داروهای خواب آور

برخی نکات موثر در پیشگیری از زمین خوردن در خارج از خانه عبارت است از:

• استفاده از عصا یا واکر
• استفاده از کفش هایی که مانع از سر خوردن یا لغزیدن می شود
• عدم راه رفتن در فضاهایی که سر و لغزنده است
• راه رفتن در بسترهای پوشیده از نمک به هنگام یخبندان

برخی نکات موثر در پیشگیری از زمین خورد در فضای بسته و خانه عبارت است از:

• خلوت نگاه داشتن فضای خانه و مخصوصا کف زمین
• استفاده از پوشاننده های پلاستیکی و یا فرش برروی سطوح لیز
• پوشیدن کفش هایی با پاشنه کم
• عدم راه رفتن با جوراب های ساق بلند، کوتاه و یا دمپایی
• مطمئن شوید که قالیچه و فرش ها به طور مناسبی به کف زمین چسبیده اند
• مطمئن شوید فضای پله ها به خوبی روشن است و هر دو طرف پله ها نرده وجود دارد
• میله ای را در دیوار حمام، نزدیک دوش و توالت نصب کنید
• یک چراغ قوه نزدیک تخت خود قرار دهید
• اضافه کردن چراغ های بیشتر در فضای خانه
• استفاده از کف پوش های مناسب در فضای حمام
• تلفن را نزدیک خودتان قرار دهید و یا از تلفن ها بی سیم استفاده کنید تا به هنگام زنگ خوردن برای پاسخ دادن به تلفن عجله نکنید.

مردان و خطر پوکی استخوان⁽³⁾:

پوکی استخوان بیماری نیست که فقط منحصر به خانم ها باشد، مردان نیز با افزایش سن ممکن است تراکم استخوان شان را از دست دهند اما این روند در مقایسه با خانم ها با سرعت کمتری اتفاق می افتد. اما لازم است که مردان نیز نسبت به این بیماری آگاه باشند.

محققین نکات زیادی در مورد پوکی استخوان در مردان نمی دانند اما خیلی از مواردی که مردان را در خطر پوکی استخوان قرار می دهد با زنان مشابه است.

مردان سالمندی که استخوان های شان به راحتی می شکند و یا در خطر پوکی استخوان قرار دارند در مورد تست و درمان شان باید با پزشک مشورت کنند.

افسردگی و پوکی استخوان⁽⁴⁾:

اگر شما به پوکی استخوان مبتلا باشید لازم است سبک زندگی تان را تغییر دهید و این تغییرات ممکن است احتمال افسردگی را در شما افزایش دهد. برای پیشگیری از زمین خوردن که می تواند ریسک شکستگی را افزایش دهد لازم است فرد از میزان فعالیت های فیزیکی بکاهد. از طرفی تضعیف استخوان ها سبب می شود بیمار نتواند برخی از فعالیت های روزمره را به درستی انجام دهد از این رو ممکن است فرد استقلال خود را از دست دهد. فرد مبتلا به پوکی استخوان ممکن است از رفتن به فضاهای شلوغ و پرتردد مانند مراکز خرید یا تئاتر و سینما بپرهیزد، زیرا در این فضاها احتمال زمین خوردن وجود دارد.

هم چنین مطالعات نشان داده که احتمال کاهش توده استخوان در افراد مبتلا به افسردگی کمتر از افراد مسنی است که به افسردگی مبتلا نیستند. خانم های جوان مبتلا به افسردگی در خطر پوکی استخوان قرار دارند. در تحقیقی نشان داده شد خانم هایی که دچار یائسگی نشده اند و افسردگی خفیفی دارند، ممکن است توده استخوانی کمتری داشته باشند.^(6,5)

برخی از داروهایی که برای درمان افسردگی به کار می رود از جمله لیتیم و یا برخی آنتی دپرشنت ها می تواند ریسک پوکی استخوان را افزایش دهد. برخی از این داروها ریسک زمین خوردن را می تواند افزایش دهد و این برای افرادی که به پوکی استخوان مبتلا هستند، خطرناک است. اگر ناچارید از چنین داروهایی استفاده کنید درمورد اثرات جانبی آن با پزشک تان مشورت کنید.

به خاطر داشته باشید ورزش بخش مهمی در پروتوکل درمان پوکی استخوان محسوب می شود. انجام فعالیت هایی که به شما کمک می کند تعادل وزن تان را روی پاهای تان حفظ کنید بسیار موثر خواهد بود و استخوان ها و ماهیچه های شما را قوی تر خواهد کرد. از طرفی این فعالیت های می تواند به درمان افسردگی نیز کمک کند.

اهمیت انجام چکاپ برای پوکی استخوان ⁽⁷⁾:

هدف مشخص از انجام چکاپ، پیشگیری از شکستگی و کاهش عملکرد است که در نتیجه این شکستگی ها می تواند اتفاق بیافتد. در حالی که کاهش تراکم استخوان فاکتور خطری برای شکستگی محسوب می شود، ریسک زمین خوردن نیز می تواند در شکستگی ها، مخصوصا شکستی های غیر مهره ای نقش داشته باشد. شکستگی های مهره ای حدود 70 درصد شکستگی ها را تشکیل می دهد. یک نفر از هر 5 خانم که شکستگی های علامت دار و یا بدون علامت را در ناحیه مهره ای تجربه کرده، در طول یک سال شکستگی دیگری را نیز در همان ناحیه تجربه خواهد کرد⁽⁸⁾. وجود شکستگی های مهره ای ریسک شکستگی های غیر مهره ای را افزایش خواهد داد.

هم شکستگی در ناحیه مهره ها و هم شکستگی های غیر مهره ای با کاهش عملکرد و افزایش مرگ همراه است، شکستگی در ناحیه مفصل ران بالاترین نرخ کاهش عملکرد و مرگ و میر را به دنبال دارد. تنها 25 درصد بیمارانی که در ناحیه مفصل ران دچار شکستگی می شوند به عملکرد قبلی خود بازمی گردند⁽⁹⁾. بالاترین میزان شیوع شکستگی در مفصل ران در افرادی است که در خانه سالمندان ساکن هستند، 50 درصد ساکنان این مراکز سالانه زمین می خورند ⁽¹⁰⁾.

بر همین اساس شناسایی فاکتورهای خطر که در تعیین تراکم مینرال استخوان نقش دارد از اهمیت فراوانی برخوردار است. بی ثباتی وضعیتی، اختلال شناختی و عدم تعادل در راه رفتن از جمله مهم ترین فاکتورهاست. شواهد زیادی نیز از تاثیر فقر ویتامین دی بر عملکرد عصبی عضلانی حمایت می کند. تعیین میزان فقر ویتامین دی در افراد میان سال اهمیت فراوانی دارد زیرا می تواند بر تراکم استخوان و ریسک زمین افتادن تاثیر بگذارد.

در ادامه فاکتورهای خطری لیست شده است که می تواند منجر به تحلیل استخوان ها و ابتلا به پوکی استخوان شود. برخی از این فاکتورها را نمی توان تغییر داد، از جمله ⁽²⁾:

• جنسیت: خانم ها اغلب بیشتر از آقایان به پوکی استخوان دچار می شوند.
• سن: مادامی که سن فرد افزایش می یابد ریسک ابتلا به پوکی استخوان نیز افزایش می یابد.
• اندازه بدن: خانم های لاغر وکوچک اندام بیشتر در خطر هستند.
• قومیت: خانم های آسیایی و سفید پوست در ریسک بالایی قرار دارند، اما در مورد خانم های سیاه پوست این ریسک کم است.
• سابقه خانوادگی: اگر یکی از اعضای خانواده به پوکی استخوان مبتلا باشد یا دچار شکستگی در استخوان شده باشد، شانس ابتلای شما به پوکی استخوان بیشتر است.

سایر فاکتورهای خطر عبارت است از:

• هورمون های جنسی: کاهش میزان استروژن که در دوران خونریزی قاعدگی و یا یائسگی اتفاق می افتد می تواند منجر به شکستگی استخوان در خانم ها شود. میزان تستوسترون پایین نیز می تواند در مردان منجر به پوکی استخوان شود.
• بروز یائسگی زودرس
• برداشتن تخمدان ها قبل از توقف دوران قاعدگی
• بی اشتهایی عصبی: این نوع اختلال در خوردن می تواند منجر به پوکی استخوان شود.
• مصرف ویتامین دی و کلسیم: مصرف رژیم های غذایی که مقدار کلسیم و ویتامین دی کافی ندارند می تواند شما را مستعد ابتلا به پوکی استخوان کند.
• داروها: برخی داروها ریسک پوکی استخوان را افزایش می دهند.
• سیگار کشیدن: سیگار برای استخوان ها همین طور سایر ارگان ها مانند قلب و ریه مضر می باشد.
• مصرف الکل: مصرف زیاد الکل می تواند منجر به تحلیل استخوان ها گردد.

چکاپ ها و تست های موجود برای پیشگیری از پوکی استخوان:

همه افراد میان سال که در خطر ابتلا به پوکی استخوان قرار ارند باید به لحاظ ریسک شکستگی ارزیابی گردند. افراد بالای 65 سال و افراد زیر 65 سال که سه یا بیش از سه فاکتور خطر را دارند مستعد انجام این چکاپ ها می باشند. افرادی که در خطر هستند باید به لحاظ فیزیکی معاینه شده، تست تراکم مینرال استخوان و برخی تست های آزمایشگاهی را انجام دهند، هم چنین سابقه پزشکی این افراد نیز ضرورت دارد. در سابقه پزشکی افراد تمرکز بر فاکتورهای خطر مربوط به تراکم کم استخوان و ریسک زمین خوردن آن هاست. ممکن است سوالاتی در زمینه سابقه خانوادگی در ابتلا به پوکی استخوان یا شکستگی در ناحیه مفصل ران، سابقه شکستگی در خود فرد، مصرف سیگار، نوشیدن بیش از حد الکل، وضعیت یائسگی و داروهایی که فرد استفاده می کند، پرسیده شود.

در معاینات فیزیکی قد و وزن افراد برای محاسبه شاخص توده بدن (BMI) به کار می رود و هم چنین میزان تحلیل قد فرد نیز تعیین می شود. شاخص توده کمتر از 21 کیلوگرم بر متر مربع و تحلیل بیش از 5 سانتی متر (یا دو اینچ) در قد فرد فاکتور خطری برای پوکی استخوان محسوب می شود. وجود عدم تعادل در راه رفتن، ضعف اندام های تحتانی و ناپایداری وضعیتی نیز ریسک زمین خوردن و شکستگی را افزایش خواهد داد. علاوه بر آن شواهدی مبنی بر قوز نیز می تواند نشان دهنده شکستگی در ناحیه مهره ها باشد.

تست BMD:

تست BMD یا Bone mineral density testing به تراکم مینرال استخوان اشاره دارد. بنیاد ملی پوکی استخوان توصیه می کند همه مردان و زنان بالای 65 سال تست BMD را انجام دهند. خانم های جوان تر که در دوران بعد از یائسگی قرار دارند و یکی از فاکتورهای خطر ابتلا به پوکی استخوان را دارند نیز باید این تست را انجام دهند. افراد مبتلا به هایپرتیروئیدیسم، هایپرپاراتیروئیدیسم و آن هایی که تحت درمان با گلوکوکورتیکوئید ها هستند باید تست BMD را انجام دهند.

در انجام این تست ها از جذب سنجی اشعه ایکس dual energy X-ray absorptiometry), DXA) استفاده می شود تا تراکم مینرال استخوان در ناحیه مفصل ران و ستون مهره ها اندازه گیری شود.

در تفسیر نتایج BMD پزشک باید به مفصل ران، femoral neck و مهره های کمری توجه کند. فاکتوهای موضعی که بر تراکم استخوان تاثیر می گذارد (مانند تحمل وزن، استفاده از ماهیچه ها و وجود استئوآرتریت) می تواند سبب تفاوت تراکم مینرال بین استخوان ها شود. پایین ترین امتیاز باید برای تعیین این که فرد نرمال است یا خیر در نظر گرفته شود. در افرادی که BMD نرمالی دارند باید این تست ظرف 3 تا 5 سال آینده دوباره تکرار شود. در افرادی که تشخیص استئوپنی در مورد آن ها داده می شود باید این تست هر دو سال یک بار تکرار شود. اصطلاح استئوپنی به این مطلب اشاره دارد که تراکم استخوان فرد پایین است اما این تراکم آن قدر کم نیست که بتوان فرد را مبتلا به پوکی استخوان تشخیص داد.

درمان دارویی در افرادی که BMD T-score آن ها پایین تر از 2.5- است، هم چنین افرادی که چندین فاکتور خطر را دارند از طرفی میزان امتیاز آن ها کمتر از 2.0- می باشد و یا افرادی که سابقه شکستگی در مهره ها و یا ناحیه مفصل ران دارند، باید آغاز شود.

اندازه گیری برخی مارکرهای استخوانی:

اندازه گیری بیوشیمایی (BCM) تغییرات استخوانی نشان دهنده میزان جذب و یا تشکیل استخوان است که می تواند به واسطه خون یا ادرار برآورد شود. طیBCM محصولات حاصل از استئوبلاست (تشکیل استخوان) مانند استئوکلسین یا آلکالین فسفاتاز مخصوص استخوان اندازه گیری می شود و یا این که محصولات حاصل از تجزیه کلاژن اندازه گیری می شود که این مطلب می تواند نشان دهنده جذب استخوان باشد (مانند پیریدینولین ها یا تلوپپتیدهایی با پایانه C یا N). این تست ها عموما در کارآزمایی های بالینی اندازه گیری می شود و سودمندی بالینی آن ها محدود است.

اگر پزشکی روش BCM را انتخاب کند، با این روش می تواند میزان جذب استخوان را پیش بینی کند و این خود به پیش بینی ریسک شکستگی و مانیتور کردن درمان کمک می کند، اما این روش برای تشخیص پوکی استخوان مناسب نیست. انجام این تست ها در بیمارانی که روند تحلیل استخوان در آن ها سریع و شدید است مانند کسانی که تحت درمان مزمن با گلوکوکورتیکوئیدها قرار دارند و یا افراد مبتلا به هایپرتیروئیدیسم و یا هایپوگنادیسم، مفید می باشد.

تست های آزمایشگاهی:

تست های آزمایشگاهی معمول که برای ارزیابی پوکی استخوان انجام می شود عبارت است از اندازه گیری میزان کلسیم موجود در سرم، 25-دی هیدروکسیل ویتامین دی، شمارش کامل سلول های خونی CBC و میزان دفع کلسیم ادراری در طول 24 ساعت. افزایش میزان کلسیم نشان دهنده هایپرتیروئیدیسم و کاهش کلسیم نشان دهنده سوء جذب و یا فقر ویتامین دی است. تست های دیگری نیز ممکن است بعد از ارزیابی اولیه انجام شود مانند بررسی هورمون پاراتیروئید، هورمون محرک تیروئید (TSH) و الکتروفورز پروتئین های مو جود در سرم خون.

درمان پوکی استخوان ⁽³⁾:

درمان پوکی استخوان به معنایی توقف در روند تحلیل استخوان ها و بازسازی آن ها به منظور پیشگیری از شکستگی است. رژیم غذایی و ورزش می تواند استخوان ها را قوی تر کند. اما اگر فرد دانسیته (تراکم) استخوانی زیادی را از دست داده باشد دیگر ورزش کردن و رژیم غذایی کافی نخواهد بود. در این شرایط داروهایی وجود دارد که می تواند مفید واقع شود. برخی از این داروها روند تحلیل استخوان را کاهش می دهند و برخی دیگر نیز به بازسازی استخوان ها کمک می کنند. در مورد این که کدام یک از دسته های دارویی زیر برای تان مفید خواهد بود، با پزشک تان مشورت کنید:

بیوفسفونات ها:

این دسته از داروها از تجزیه استخوان ها جلوگیری می کند و تراکم استخوان را افزایش می هد. هم چنین احتمال شکستگی استخوان را اغلب در ستون مهره ها، مفصل ران و یا مچ کاهش می دهد. عوارض جانبی این داروها عبارت است از تهوع، ترش کردن (رفلاکس اسید معده) و درد در ناحیه شکم. برخی از بیماران حین استفاده از این داروها علائمی از قبیل درد در ناحیه مفصل، استخوان ها یا ماهیچه را نیز تجربه می کنند. این داروها صبح قبل از صبحانه همراه با یک لیوان پر از آب مصرف می شوند. تا یک ساعت بعد از مصرف دارو نباید دراز کشید، هم چنین باید از خوردن و آشامیدن نیز پرهیز کرد. این داروها می تواند سبب بروز مشکلات جدی در دستگاه گوارشی شود، بنابراین نسبت به بروز این اثرات آگاه باشید. این داروها بر اساس مصرف روزانه، هفتگی و ماهانه فرموله شده اند. برخی از داروهای این دسته به صورت تزریقی هر سه ماه یک بار استفاده می شوند.

رالوکسیفن:

این دارو برای پیشگیری و درمان پوکی استخوان استفاده می شود و جز دسته دارویی SERM (مدولاتور انتخابی گیرنده استروژن). این دارو از تحلیل استخوان ها و شکستگی ستون مهره ها جلوگیری می کند اما گرگرفتگی و ریسک بروز لخته های خونی را در برخی خانم ها افزایش می دهد.

استروژن:

این هورمون زنانه برخی اوقات برای تخفیف علائم یائسگی مانند گرگرفتگی و یا خشکی واژن استفاده می شود. از آن جایی که استروژن روند تحلیل استخوان را کاهش می دهد و توده استخوانی را در ستون مهره ها و مفصل ران افزایش می دهد می تواند در پیشگیری از پوکی استخوان نیز استفاده شود. اما استفاده از استروژن می تواند در مورد برخی از خانم ها خطرناک باشد. در مورد مزایا و خطرات و عوارض جانبی این دارو با پزشک تان مشورت کنید.

کلسی تونین:

این هورمون توده استخوان را در ستون مهره ها افزایش می دهد و میتواند درد ناشی از شکستگی ها را کاهش دهد این دارو به دو فرم اسپری بینی و تزریقی در دسترس است. در فرم تزریقی احتمال بروز واکنش های آلرژیک، تهوع، اسهال، قرمزی صورت، گوش ها، دست ها و یا پاها وجود دارد. اما فرم اسپری این دارو تنها آبریزش بینی را در برخی از افراد به دنبال دارد. کلسی تونین برای خانم هایی که حداقل 5 سال از دوران یائسگی شان گذشته است مفید می باشد.

هورمون پاراتیروئید (PTH):

اغلب تری پاراتاید نامیده می شود، که به صورت تزریقی روزانه به مدت دو سال برای خانم هایی که در دوران بعد از یائسگی قرار دارند و همین طور مردانی که ریسک شکستگی استخوان در آن ها بالاست استفاده می شود. این دارو تراکم استخوان را در ستون مهره ها و مفصل ران بهبود می بخشد. از جمله اثرات جانبی شایع این دارو تهوع، سرگیجه و کرامپ در ناحیه پا است.

Denosumab:

این دارو به فرم تزریقی است و دوبار در سال استفاده می شود و ریسک شکستگی در ستون مهره ها، مچ و مفصل ران را در خانم هایی که در دوران بعد از یائسگی قرار دارند و به پوکی استخوان مبتلا هستند، کاهش می دهد. اثرات جانبی شایع این دارو عبارت است از درد در ناحیه کمر، بازوها، ساق پا، ماهیچه ها، کلسترول بالا و عفونت در ناحیه مثانه.